Их эзэн Чингис хааны ахмад хөвгүүн Зүчийн хүү Бат 1235-1241 онд баруун зүг Кипчак нутгийг эзлэн, улмаар Орост довтолж Польш, Мажар (Унгар)-ыг эзлэн, Алтан ордны улсыг байгуулжээ. Алтан ордны улсыг түүхэнд хэд хэдэн янзаар нэрлэдэг.

Кипчакийн тал нутаг Алтан ордны хаант улсын нутгийн цөм нь болж байсан тул хожим “Кипчакийн хант улс” гэж түүхэнд тэмдэглэгдсэн байдаг. Орост энэ улсыг “Зүчийн улс” гэж нэрлэдэг байсан бөгөөд зарим Монгол сурвалжид ч мөн тэгж нэрлэж ирсэн байна. Бат хан тэргүүтэй монгол ноёд баруун замын аян дайнаас буцаж ирээд Алтан ордны улс хэмээн нэрлэсэн бөгөөд түүхэнд энэ нэрээр хамгийн их алдаршжээ. Алтан ордны хамгийн хүчирхэг болсон нь Үзбек, Жанибек хаадын үед юм. Жанибек хан 1357 онд самуунд өртөн нас барсаны дараа дотоодын дайн дажин бараг тасрахаа байж хүчин доройтсоор 1502 онд Алтан ордны улс нь бүрмөсөн мөхжээ. 

 Аригбөх хааны тамгатай зоос гурван янз олдоод байна.

Нүүрэн талд “Их хаан Аригбөх”

Ар талд “ Булгарт дэлдүүлэв” / тамга/

 Аригбөхийг их хаан хэмээн өргөмжилж, түүний овгийн тамгыг сийлсэн энэ зоос Алтан ордны улсад 1260-1264 оны үед гарчээ.

Бат хааны дүү Бэрх Алтан ордны хаан сууж байх үедээ энэ зоосыг Булгар хотод дэлдүүлжээ. Монголын эзэнт гүрний үеийн зарим зоосон дээрх тамгыг чухам хэнийх

Хархорумын “Монгол бичээс” гэж алдаршсан нүүрэн талдаа Mонгол бичиг, ар талдаа хятад бичээстэй энэхүү хөшөө Их Монгол улсын нийслэл Хархорум хотод 1346 онд Юань гүрний сүүлчийн хаан Тогоонтөмөрийн зарлигаар босчээ. Эл дурсгал нь бүрэн бүтнээрээ үлдсэнгүй. Хэд хэд хагарснаас 8 хэсэг нь үлдэж хоцорчээ. Хятадын Мин улсын цэрэг 1380 онд Хархорум хотыг эзлэн шатаах үед уг хөшөө эвдэрсэн бололтой.

Монгол-Германы хамтарсан шинжилгээний анги 2003 оны 8-р сард хийсэн малтлагаар Эрдэнэ зуу хийдийн Цогчин дуганы сууринаас нэг бичигт хөшөөний хэсгийг малтан олсон юм. Энэ нь Дундад зууны Монголын түүхэнд асар их үнэ цэнэтэй Хархорумын 1-р монгол бичээст хөшөөний хэсэг болох нь тогтоогдсон бөгөөд Хархорум хотын түүх-археологийн судалгаанд чухал үйл явдал болсон билээ.

Монгол-Германы хамтарсан ‘Хархорум’ хээрийн судалгааны багийн 2001 оны судалгааны хотын төв хэсэгт малтсан худалдаа, гар үйлдвэрлэлийн малтлагаас нэгэн хүрэл тамга олдсон.

Уг тамга дөрвөлжин ултай, орой руугаа шувтан хэлбэрийн гонзгой бариултай, 730 грамм жинтэй. Тамганы ул хэсэг 6,2 см урт, 6,2 см өргөн, 1,5 см зузаан тэг дөрвөлжин бөгөөд дөрвөн талруугаа ялимгүй хазайсан байна. Суурийн төв хэсэгт суулгаж цутгасан бариул нь 5,5 см өндөр, сууриараа 3,5 см урт, 1,5 см өргөн, оройн хэсэгтээ 2,9 см урт, 1,2 см өргөн хэмжээтэй бариулын өндөр дээр тамганы өөрийн зузааныг нэмж тооцвол нийтдээ 7,5 см болж байна. Дардас талдаа

 2004 онд Эрдэнэ Зуу хийдийн гол зууг сэргээн засварлах явцад  дотор талын баруун зүүн хананаас тамга, үсэг, хээ, дүрс бүхий бүтэн тал хөх тоосгонууд гарчээ.

Гол зуугийн хананаас Хархорумын үеийн хөх тоосго гарсан нь Эрдэнэ Зуу хийдийг барихад эртний Хархорум хотын барилгын материалыг ашигласан болох нь нотлогдож байна. Эдгээр тоосгонууд дээр байгаа тамгыг судлаач, эрдэмтдийн судалгаан дээр тулгуурлан үзэхэд эртний нүүдэлчдийн болон Монголын Эзэнт улсын үетэй холбоотой болох нь нотлогдоод байна. Эрдэмтэн Х.Пэрлээгийн судалгаанаас харахад дээрх  тамганууд нь монгол нутагт оршиж байсан эртний нүүдэлчин аймгуудын өмчийн болон овгийн тамгатай ихээхэн төстэй байгаагаас гадна сэрээ, хас, ууль, гал тамганууд нь эртний хадны зурагт цөөнгүй байдаг. Эдгээр хөх тоосгон дээр байгаа сэрээ, онги